Vloeiweiden uitgeroepen tot immaterieel erfgoed

De vloeiweiden van Het Lankheet zijn uitgeroepen tot immaterieel erfgoed. Samen met de traditionele vloeiweiden in De Pelterheggen van Natuurmonumenten.

In Het Lankheet is in 1999 weer begonnen met 'het op traditionele wijze bevloeien van graslanden'. Ook beheereenheid Kempen en Midden Limburg van Natuurmonumenten past het weer toe op vloeiweiden in De Pelterheggen. De techniek maakt nu officieel onderdeel uit van de nationale Inventaris Immaterieel Erfgoed (IIE).

Net als eeuwen geleden worden vloeimessen gebruikt om het water in de vloeigoot te stuwen en geleidelijk over de graslanden te laten stromen. Op de voorgrond Lankheet-directeur Eric Brinckmann.      Foto Betty Morsinkhof.

Beheereenheid Kempen en Midden Limburg en het Lankheet dienden samen in mei de aanvraag in. Het zijn de enige locaties waar deze oude vloeitechniek wordt toegepast. Met opname in de IIE is het voortbestaan geborgd. "Het is wel de bedoeling dat je blijft doorontwikkelen en de praktijk afstemt op de behoeften van de tijd", zegt Eric Brinckmann, mededirecteur van Het Lankheet. Overlevering van praktijkkennis gebeurt onder meer door cursussen. En door het daadwerkelijk bevloeien door vrijwilligers, waarbij hun ervaringen worden opgetekend.

Bevloeiingstesten

Nu het Beekdalproject in Het Lankheet vordert, zijn voorzichtig de eerste bevloeiingstesten uitgevoerd op herstelde weilanden langs de beek. "Heel spannend!", aldus Brinckmann. "Het werkte boven verwachting. Ook konden we experimenteren met het vloeimes, of 'kroef'. Een halfronde ijzeren plaat aan een steel, waarmee je het water in de vloeigoten kunt stuwen en nauwkeurig verdelen over het grasland. Waar water heeft gestroomd is de wei opvallend groener."

Textielfabrikant Gerrit Jan van Heek, overgrootvader van landgoedbewoner Bernard Rouffaer, introduceerde eind 19de eeuw het vloeiweidensysteem. Hij hield zich intensief bezig met landbouwinnovaties en paste deze toe op zijn eigen landgoederen, waaronder Het Lankheet. Dankzij dure kunstmest en goedkope arbeid was dit van oorsprong middeleeuwse vloeisysteem rendabel.

Ir. Lely, het brein achter de Zuiderzeewerken, gooide echter roet in het eten. De waterbouwkundige wil de Buurserbeek kanaliseren voor een snelle waterafvoer. In 1894 werden meanders rechtgetrokken en in 1937 de hele beek. Stroomde een waterdruppel vóór de kanalisatie in ruim 16 dagen van de bron naar de IJssel, daarna was dat 9 uur.

Dankzij het Beekdalproject krijgt Van Heek nu postuum zijn zin: de meanders van weleer zijn hersteld. De middeleeuwse vloeiweiden worden weer volledig in gebruik genomen en zijn vloeibeddensysteem alsnog deels aangelegd voor educatieve doeleinden.

Door het steeds grilliger klimaat staan traditionele vloeitechnieken tegenwoordig weer in de belangstelling. De oude stelsels van beken, sloten, goten en laagtes kunnen in de herfst en winter worden ingezet om water vast te houden. Zo is het landschap beter bestand tegen langdurige droogte. Bij wateroverlast kunnen ze fungeren als bergingssysteem.

Bronnen

Het opstuwen van water op het landgoed activeert het 'verborgen' ondergrondse watersysteem. Bronnen 'ontwaken', bodems van ooit drooggevallen beekjes vullen zich. "Bij de eerste beste regenbui gaan ze weer stromen. Fascinerend!", zegt Brinckmann. Het publiek kan zo veel mogelijk meekijken. "Zolang er water beschikbaar is, wordt er regelmatig bevloeid." De Historische Kring neemt de vloeiweiden op in haar excursies.

'Voor twee of drie mensen kan de boot niet varen'

Henk Lichtenberg ligt op zijn rug. Pal boven zijn buik is de platte bodem van de Buurserpot. Normaliter ligt die bodem van de boot in deze tijd van het jaar in het water. Dit jaar komt het er niet van.

Op een boot van amper 1 meter breed valt 1,5 meter afstand niet te handhaven. "Dan kunnen hooguit twee of drie mensen mee. Dat is niet te doen", aldus financieel coördinator Wim Oltwater. En dus hangt de Buurserpot nu in banden onder de overkapping voor onderhoud.

De buurserpot vaart dit seizoen helemaal niet meer. De eis van 1,5 meter afstand is niet te realiseren. vrijwilligers Henk Lichtenberg en Joachim (rechts) benutten de tijd voor onderhoud.      Foto Annina Romita.

De onderhoudsploeg, onder leiding van Lichtenberg, maakt van de nood een deugd. Alle onderhoud was altijd in de wintermaanden; een koude bedoening. Nu kunnen de vrijwilligers bij mooi weer aan de boot werken. Dat gebeurt deze weken volop. Lichtenberg: "We hopen deze week klaar te zijn."

Laatste stukjes

Elk jaar moet de bodem van de boot grondig onder handen worden genomen. "Het is hout, dus dat krimpt en zet uit. Daarom moet alle kit eruit en nieuwe erin. Nu zijn we zover dat de kit erin zit. Vandaag vul ik de laatste stukjes, waar de boot in de banden hing. Daarvoor moeten we eerst de boot verhangen in de banden", beschrijft de onderhoudscoördinator.

Het verwijderen van de kit gebeurt met een speciaal krabbertje. Daarbij wordt ook de hennep verwijderd, waarmee de spleten zijn gevuld. Dat wordt weer terug geduwd voordat de nieuwe kit wordt aangebracht. Het hout moet helemaal geschuurd worden en in de grondverf worden gezet. De laatste behandeling is een zwarte coating, die ervoor zorgt dat de boot waterdicht is. "En dan het roer en beide zwaarden. De Buurserpot is een platbodem, net als een skûtsje. Als het een keer wat harder waait, zorgen twee zwaarden aan beide zijkanten voor de stabiliteit in het water", legt Lichtenberg uit.

De pot vaart bij normale omstandigheden op woensdag, zaterdag en zondagmiddag en in de zomerweken varen de schippers elke dag. Dat zit er dit jaar niet in. Het schip kan naast twee schippers zo'n tien passagiers meenemen, maar met de coronaregels, passen er maar twee of drie op. Daar kan de pot niet voor varen. Wel kan het bootje als het werk af is, worden geboekt voor tochtjes met groepen uit één huishouden. Ook bruiloftsreportages zijn nog mogelijk. Maar dat weegt niet op tegen de weggevallen inkomsten.

Failliet zal de organisatie er niet door gaan. De boot is geschonken door Het Lankheet, er wordt dus geen afschrijving over betaald. Alleen het onderhoud komt voor rekening van de organisatie zelf. De weggevallen inkomsten slaan wel een gat in de reserves. Nu er geen toeristen worden rondgevaren vallen beide inkomstenbronnen weg: de prijs voor het tochtje maar ook de verkoop van pottertjes: kleine stenen kruikjes met een bittertje.

Dit jaar heeft financieel coördinator Oltwater geen nieuwe lading pottertjes besteld, omdat de vaart stil lag.

Voorspelling

Die kosten zijn dus ook niet gemaakt. De enige kostenpost is het onderhoud. En dan alleen het benodigde materiaal, want het werk gebeurt door de vrijwilligers van Lichtenberg. Oltwater durft de voorspelling dan ook best aan: volgend jaar vaart de Buurserpot gewoon weer. Mits de regels zijn versoepeld.

Landgoed Het Lankheet wil de traditionele bevloeiing van graslanden vermeld zien op de nationale Inventarislijst Immaterieel Erfgoed. Het college ondersteunt de aanvraag.

Met de herinrichting van de Buurserbeek op Het Lankheet zijn extra hooilanden toegevoegd aan het bestaande vloeiweidensysteem. Dit van oorsprong middeleeuwse watersysteem is eind negentiende eeuw door Gerrit Jan van Heek op het landgoed geïntroduceerd. In 1999 is het in ere hersteld en nu dus uitgebreid.

De traditionele bevloeiingsmethode van Het Lankheet kan een plek krijgen op de op de nationale Inventarislijst Immaterieel Erfgoed. Daartoe is samen met de beheereenheid Kempen en Midden Limburg van Natuurmonumenten, die nabij Bergeijk vloeiweiden beheert, een aanvraag ingediend. Met als doel kennis en praktijk van de oude bevloeiingstechniek over te dragen aan volgende generaties.

Om de aanvraag kracht bij te zetten, krijgt de voordracht van Het Lankheet steun van het college. Overigens kost dit de gemeente geen cent.

Het vloeiweidensysteem van Het Lankheet is het enige werkende in zijn soort. Via een sloten- en gotennetwerk wordt water uit de Buurserbeek gereguleerd binnen gelaten, waarna het geleidelijk uitstroomt over de weiden. Het water neemt slib mee, dat zorgt voor natuurlijke bemesting en een rijker bodemleven. 's Winters beschermt de waterlaag de zoden tegen vorst en weert ze schadelijke insecten.

Zelfvoorzienend

Deze manier van bevloeien, resulteerde in de middeleeuwen tot drie keer hooien in één seizoen. Voor die tijd was dat een opmerkelijk hoge opbrengst. Met hooi als voedsel voor het vee en mest voor op de akker of wei. Kortom: een soort zelfvoorzienend systeem.

Nu het klimaat vraagt om ander waterbeheer, is dit cultuurhistorisch erfgoed weer actueel. De vloeiweiden kunnen worden ingezet als wapen tegen wateroverlast en verdroging. Zij fungeren als 'spons' voor het bergen, vasthouden en geleidelijk afvoeren van water. Zo draagt het systeem bij aan een klimaatrobuust landschap en de bevordering van biodiversiteit.